Şirketlerin işe alım işlevini yürüten kişi ya da birimlerin çok duyduğu ve kullandığı “torpil” ve “referans” kavramları, aynı zamanda aralarındaki benzerlik ve farkların da merak edildiği kavramlardır.

Böyle bir yazıda etimolojik incelemeye girmek kaçınılmaz. Anlamları irdelemeden, kullanımları anlamak da mümkün değil. Sıkmadan şöyle bir değinelim:

Birinci Kavram: Referans

Fransızca kaynaklı olan referans, “başvuru, gönderme” demek. Mühendislikte, “karşılaştırma için başlangıç kabul edilen nokta, yer” anlamıyla daha çok kullanılır.

Türkçede bilinen ilk kullanım, 1930 yılındaki bir Cumhuriyet gazetesinde “yüksek vaziyetli zevatı referans göstererek atideki adrese müracaatları” şeklinde kullanılmış.¹ Bu ifade günümüz için de pek yabancı gelmedi değil mi?

İkinci Kavram: Torpil

Yine Fransızca kökenli olan torpil, denizcilik alanında kullanılıyor ve “savaş gemilerinde su altı silahı olarak kullanılan büyük bomba” anlamına geliyor.² TDK, sözlüklerinde ilk kez 1955 yılında bu kelimeye yer verirken “bir kimseyi kayırma işi” cümlesini üçüncü sıraya yazıvermiş.²

Etimolojik sözlüklerde bu kavram için “bir projeyi batırmak amacıyla gerçek niyetini belli etmeden müdahale etme” tanımlaması da geçiyor.¹ Hele şuna bakın!

Şimdi kavramların iş dünyasındaki kullanımı kısmına geçelim.

İş Hayatında Referans ve Torpil

İnsan kaynakları alanında çalışanlar bilirler. Bir işe başvuran kişiden (bazen veya gerektiğinde) kendisi hakkında bilgi alınabilecek referanslar istenir. İş arayanlar da özgeçmişlerine bu amaçla bazı isimleri yazarlar. Ancak bu kişiler İK tarafından torpil olarak algılanmaz.

Resim: ibrahimozdabak.com

Resim: ibrahimozdabak.com

Pekiyi, torpil algılamasını sağlayan nedir?

Bunun cevabı, kavramların kafamızda netleşmesini sağlayacak bir anahtardır.

Torpil kavramında, kelimenin anlamından kaynaklanan bir “zorlama” hissi mevcuttur. Kendi normalinde seyreden bir süreci, dışarıdan müdahale ile hızlandıran veya değiştiren bir şeyden bahsediyoruz.

Torpil bazen hesapta hiç olmayan bir kişiyi birdenbire karşımıza çıkarıyor, bazen de bilinen bir kitle içindeki sıradan elemanı diğerlerinden ayırarak en öne getiriyor.

Torpil ile referans arasındaki benzerlik veya farklar nelerdir?

Bu konu hakkında yazarken bizi yönlendiren en belirleyici faktör “ilkesellik” olacaktır. Ahlâk deyin, etik deyin, ne derseniz deyin, bazı ilkeler bunları tanımlamamıza yardım edecektir.

• Referanslar, kendisine sorulan kişiler hakkında olumlu veya olumsuz konuşabilirler.³ Burada esas olan, ilgili kişinin hakkını vermek yani adaleti gözetmektir. Oysa torpil, “taraflı” olumlu görüş demektir. Kişinin nasıl olduğundan ziyade, “iyi” olduğunun kabul ettirilme çalışmasıdır. Bu nedenle torpil için, Türkçe karşılık olarak “kayırma” kelimesinin seçilmesini çok uygun buluyorum.

• Referans ile torpil arasında yön farkı vardır. İK tarafından bakınca referans sorgulama içeriden başlar, torpil ise dışarıdan gelir. Kimse durup dururken arayıp, “Ben bu kişiye referans oluyorum” demez. Aksine, işe alımcı görüş almak için referansa müracaat eder. Torpilci (Türkçe olarak kayırıcı) ise görüşünün sorulmasın beklemez.
• Referansın işe alım kararına etkisi, “yetkili” işe alımcıya bağlıdır. Ancak torpil zorlayıcı ve zor durumda bırakıcıdır. Genelde “etkili” kişiler tarafından yapıldığı için, işe alımcının yetkisi yok sayılır.
• Referans genellikle, (en azından benim yürüttüğüm süreçlerde) en son aşamada devreye girer. Kararı güçlendiren veya zayıflatan faktör olur. Katıldığım bazı işe alımlarda, analitik değerlendirme ile birinci sıraya oturan ancak olumsuz referans nedeniyle koltuğu kendisinden sonrakine bırakanları bilirim. Torpil, işe alımı tetikleyen faktör olur ve (varsa) analitik süreci baltalar.

Torpille gelen olumsuz aday nasıl reddedilir?

İlgili ama ayrı bir konu ve isterseniz onu da şuradaki yazımdan okuyun.